Dzięki historii miałem ciekawe - a sądzę, że także wartościowe - życie.
(T. Strzembosz, W stronę zachodzącego słońca. Życiorysy wpisane w polską historię, Warszawa 2003, s. 219)
:: O PROFESORZE ::
PROF. TOMASZ STRZEMBOSZ (1930-2004) :: BIOGRAM
Urodzony 11 września 1930 r. w Warszawie, w domu Adama (działacza Zet-u, urzędnika państwowego II RP, prawnika, adwokata i radcy prawnego) i Zofii z Gadomskich (sanitariuszki podczas wojny 1920 r., bibliotekarki). Brat bliźniak Adama (sędziego, w latach 1990-1998 I prezesa Sądu Najwyższego i przewodniczącego Trybunału Stanu) i Teresy (zm. w 1970 r., współpracowniczki Prymasa Polski ks. kard. Stefana Wyszyńskiego, animatorki Duszpasterstwa Służby Zdrowia). Szlacheckie korzenie rodziny Strzemboszów (herbu - Jastrzębiec) sięgają XIII wieku.
W latach 1937-1939, wraz z Teresą i Adamem, uczęszczał do prywatnej szkoły powszechnej im. Andrzeja Małkowskiego w Warszawie. Od roku 1943 wraz z bratem kontynuował naukę z zakresu gimnazjum na tajnych kompletach. Lato 1944 i okres Powstania Warszawskiego spędził wraz z matką i rodzeństwem w Milanówku; ojciec walczył w powstaniu związany ze strukturami Delegatury Rządu na Kraj. W grudniu 1944 r. znalazł się wraz z rodziną w podkrakowskim majątku Edmunda Ginwiłł-Piotrowskiego w Fałkowicach, gdzie ranny ojciec dochodził do zdrowia. Wiosną 1945 r. zamieszkał wraz z rodziną w Krakowie, gdzie uczęszczał do Gimnazjum im. Jana Kochanowskiego (w roku szkolnym 1945-1946 już do III klasy). We wrześniu 1945 r. wstąpił do 5 Krakowskiej Drużyny Harcerzy i był jej harcerzem do czerwca 1946. Od lata 1946 r. mieszkał przez 10 lat wraz z rodziną w podwarszawskim Jozefowie (mieszkanie rodzinne w Warszawie było zrujnowane), gdzie uczęszczał wraz z rodzeństwem do Samorządowego Gimnazjum i Liceum w Falenicy (obecnie XXV LO im. J. Wybickiego w Warszawie). Do 1948 r. także tam kontynuował działalność harcerską w 46 WDH. Aby moc studiować, za namową wychowawcy Wincentego Łąckiego (ochotnika w wojnie 1920 r., żołnierza AK), w klasie maturalnej zapisał się wraz z całą klasą do ZMP.
Po maturze w 1949 r. rozpoczął studia historyczne na Uniwersytecie Jagiellońskim, ale specjalizując się w archiwistyce jesienią 1951 r. (po II roku studiów) przeniósł się na Uniwersytet Warszawski. Z powodów politycznych oraz "niepokorną" i "negatywną" postawę w Akademickim Związku Młodzieży Polskiej nie został przyjęty na drugi stopień studiów historycznych na UW i miał kłopoty ze znalezieniem pracy. Inwigilowany przez UB. Od jesieni 1952 r. pracował krotko w Wojewódzkim Archiwum Państwowym w Warszawie, następnie w Archiwum Głównym Akt Dawnych. W dniu 1 września 1953 r., na wniosek Koła ZMP przy Państwowej Służbie Archiwalnej w Warszawie (wpisany w szeregi wbrew swojej woli odmówił udziału w akcji agitacji antyreligijnej na wsi i złożył natychmiast wręczoną legitymację!) został usunięty z pracy w AGAD; w tym czasie był też zatrzymany i dwa dni przesłuchiwany przez funkcjonariuszy UB. Do końca 1953 r. pracował jako robotnik fizyczny AGAD i dopiero od stycznia 1954 r. jako instruktor oświatowy w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy.
W latach 1952-1958, nie mogąc prowadzić rzetelnych badań z zakresu historii najnowszej, zajmował się archiwistyką i historią Warszawy w XVI wieku. Autor książki "Tumult warszawski 1525 r." (1959 r.), na podstawie której uzyskał tytuł magistra historii na studiach zaocznych na UW (marzec 1959 r.). Prof. Stanisław Herbst wpisał jego książkę na listę lektur obowiązkowych dla studentów.
W 1956 r. uczestniczył w spotkaniach przedstawicieli środowisk dawnego ZHP, którzy na fali październikowych przemian zamierzali reaktywować związek. Wybrany na przewodniczącego sekcji pedagogicznej Klubu Krzywego Koła, wobec szybkiego rozwoju wypadków, zarzucił tę działalność na rzecz reaktywowania ZHP. Związany z szaroszeregowym środowiskiem hm. Aleksandra Kamińskiego i hm. Stanisława Broniewskiego "Orszy" współorganizował Krajową Konferencję Młodych Działaczy Harcerstwa Polskiego w Muzeum m.st. Warszawy (9.XII.1956 r.). Jako delegat tej konferencji uczestniczył początkowo jako obserwator w Zjeździe OHPL w Łodzi, który przekształcił się w Zjazd reaktywujący ZHP. Już jako delegat Zjazdu, wraz z bratem głosował m.in. przeciwko naniesionym poprawkom do Prawa Harcerskiego. Po tzw. Zjeździe Łódzkim został drużynowym w Hufcu ZHP Śródmieście. Działalność harcerską kontynuował tylko do 1958 r., ze względu na przeprowadzone zmiany (m.in. usuwanie z ZHP instruktorów środowisk szaroszeregowych i reprezentujących przedwojenna kadrę). Jako instruktor zdobył stopień przewodnika (1958 r.).
Po 1956 r. zajął się badaniem dziejów: "Szarych Szeregów" i innych młodzieżowych organizacji konspiracyjnych II wojny światowej, konspiracyjną walką zbrojną w Warszawie, dziejami AK i Polskiego Państwa Podziemnego. Od 1957 r. członek warszawskiego KIK, gdzie działał w sekcji historycznej i grupie pomocy Polakom w ZSRR. Angażował się także we wspólnocie neokatechumenalnej w parafii przy kościele Św. Zygmunta na Bielanach i uczęszczał na spotkania ekumeniczne do kościoła ewangelicko-reformowanego (od 1964 r.). W latach 1972-1980 był członkiem elitarnego Polskiego Klubu Gorskiego.
W latach 1966-1983 pracował w Instytucie Historii PAN (Pracownia Dziejów Polski w II Wojnie Światowej), gdzie był członkiem Rady Zakładowej Związku Nauczycielstwa Polskiego, a od jesieni 1980 r. wiceprzewodniczącym Koła NSZZ "Solidarność". W 1972 r. obronił doktorat na UW (promotor - prof. Stanisław Herbst), a od 1976 r. prowadził też zajęcia zlecone na KUL, zatrudniony przy Katedrze Historii Kultury Polskiej. W marcu 1982 r. habilitował się na Wydziale Humanistycznym KUL. Do 1981 r. opublikował: "Odbijanie i uwalnianie więźniów w Warszawie 1939-1944" (1972 r.), "Akcje zbrojne podziemnej Warszawy 1939-1944" (1978, II wyd. - 1983 r.; nagroda księgarzy "Dziesięć polskich książek roku"), "Oddziały szturmowe konspiracyjnej Warszawy 1939-1944" (1979, wyd. II - 1983 r.; nagroda "Polityki") i "Szare Szeregi jako organizacja wychowawcza" (1981, II wyd. - 1984 r.). Był także współautorem I tomu (cz. I i II) opracowania: "Ludność cywilna w Powstaniu Warszawskim. Pamiętniki, relacje, zeznania" (1974 r.; nagroda sekretarza naukowego PAN i nagroda "Polityki"). Większość z tych książek ukazała się dopiero kilka lat po przygotowaniu do druku, przetrzymywana przez cenzurę. W czasie pracy w Instytucie Historii PAN był inwigilowany przez tajnych współpracowników SB.
Miłośnik turystyki pieszej i górskiej. W latach 1978-1980 współpracował z niepokornymi środowiskami harcerskimi w Katowicach, Lublinie i Warszawie. W październiku 1980 r. był współinicjatorem powstania Porozumienia Instruktorów Harcerskich im. Andrzeja Małkowskiego, a następnie w listopadzie 1980 r. Porozumienia Kręgów Instruktorów Harcerskich im. A. Małkowskiego (Porozumienia KIHAM); choć uważał już wówczas, że należy tworzyć niezależne struktury harcerskie poza ZHP. Latem 1981 r. poparł lubelską inicjatywę utworzenia Niezależnego Ruchu Harcerskiego (NRH), działającego poza ZHP i we wrześniu 1981 r. został zastępcą hufcowego warszawskiego Hufca NRH. W dniu 10 października 1981 r. podczas Rady Założycielskiej wybrany na funkcję wiceprzewodniczącego NRH razem z hm. Ryszardem Brykowskim. Po 13 grudnia 1981 r. krotko ukrywał się, a następnie sprzeciwił się idei harcerskiej konspiracji w ramach strukturalnych NRH.
W latach 1982-1989 członek i współprzewodniczący razem z prof. Klemensem Szaniawskim podziemnej Rady Edukacji Narodowej. Następnie (1986-1988) członek Społecznej Rady Wydawnictw Niezależnych. Był także aktywny w działalności Studium Kultury Chrześcijańskiej przy parafii na warszawskim Solcu. Wykładowca na spotkaniach ze środowiskiem niezależnym w warszawskich kościołach: św. Anny, św. Trójcy, św. Aleksandra i św. Krzyża. Współorganizator sesji w 40. rocznicę wybuchu Powstania Warszawskiego (1984 r.) w kościele św. Krzyża w Warszawie (jego wykłady były opublikowane w Zeszytach Archikonfraterni Literackiej i Studium Kultury Chrześcijańskiej). Jako prelegent głosił swoje wykłady także podczas Dni Kultury Chrześcijańskiej, organizowanych na terenie wielu miast w Polsce. W 1985 r. uczestniczył m.in. w Zlocie 75-lecia ZHP w Clumber Park (W. Brytania), zorganizowanym przez kierownictwo Związku Harcerstwa Polskiego poza granicami Kraju (ZHPpgK), w czasie naukowego pobytu stypendialnego w Londynie sfinansowanego przez podziemny Zespół ds. Nauki. Był sygnatariuszem "Listu otwartego do społeczeństwa polskiego" (22 maja 1988 r.), w którym władze Ruchu Harcerskiego (niejawnej organizacji działającej w ZHP od 1983 r.) przypominały kanony autentycznego harcerstwa (służba Bogu i Polsce), wzywały instruktorów do wypowiedzenia posłuszeństwa totalitarnym władzom i zabiegały u społeczeństwa o poparcie autentycznego harcerstwa w Polsce.
Od 1984 r. był adiunktem na KUL (stanowisko docenta otrzymywane po habilitacji wstrzymane było przez Urząd ds. Wyznań - faktycznie przez SB - do marca 1989 r.), następnie docentem i członkiem Rady Wydziału Nauk Humanistycznych. Jak pracownik naukowy KUL zajął się badaniami dziejów ziem północno-wschodnich II Rzeczypospolitej w czasie okupacji sowieckiej 1939-1941 (od 1991 r. także w ramach kierowanej przez siebie Samodzielnej Pracowni Dziejów Ziem Wschodnich II RP przy Instytucie Studiów Politycznych PAN w Warszawie). W latach 1989-1994 inicjator i wiceprzewodniczący Rady Naukowej Archiwum Wschodniego (przy Ośrodku "Karta"). Do 1990 r. opublikował: "Refleksje o Powstaniu Warszawskim" (drugi obieg - 1985 r.), "Kilka refleksji o Armii Krajowej" (1986 r.; wyd. Wydziału Duszpasterstwa Kurii Metropolitalnej w Warszawie), "Refleksje o Polsce i podziemiu 1939-1945" (drugi obieg - 1987, wyd. II - 1990 r.). Pod jego redakcją ukazała się także książka Bronisława Lubicz-Nycza: "Batalion Kiliński AK 1940-1944" (1986 r.).
Uczestnik spotkania 12 lutego 1989 r. w Warszawie, zorganizowanego przez struktury rozbitego Ruchu Harcerskiego (już jako RHR), podczas którego był orędownikiem powstania niezależnej i samodzielnej organizacji harcerskiej poza ZHP. Współtwórca ZHR, a na I Walnym Zjeździe ZHR (1-2 kwietnia 1989 r.) został wybrany przewodniczącym ZHR. Już jako zweryfikowany harcmistrz (RN ZHR 1/89), w okresie od 15 lipca do 22 września 1989 r. przebywał w Londynie (jako stypendysta Fundacji z Brzezia Lanckorońskich), gdzie m.in. uczestniczył w Światowym Zjeździe Związku Wolnych Polaków (sekcja krajowa) i prowadził rozmowy z władzami ZHPpgK. Współautor wraz z Naczelnikiem ZHR, hm. Krzysztofem Stanowskim, "Oświadczenia" z 13.XII.1989 r. w którym w imieniu organizacji uznali ZHPpgK za jedynego i prawnego kontynuatora ZHP z 1918 r. Funkcje przewodniczącego ZHR pełnił przez dwie kadencje (1989-1990 i 1990-1992). Po połączeniu się ZHR z ZHP-1918, na III Walnym Zjeździe ZHR w 1993 r. otrzymał tytuł "Honorowego Przewodniczącego ZHR".
W 1991 r. uzyskał tytuł profesora nadzwyczajnego na KUL, a w 1992 r. został profesorem zwyczajnym w Instytucie Studiów Politycznych PAN. Współautor pracy zbiorowej "The Soviet Takeover of Polish Eastern Provinces, 1939-1941" (Londyn, 1991 r.). Do września 2004 r. opublikował także: "Bohaterowie Kamieni na szaniec w świetle dokumentów" (1994, wyd. II - 1996 r.), "Saga o Łupaszce ppłk. Jerzym Dąmbrowskim 1889-1941" (1996 r.), "Rzeczpospolita podziemna. Społeczeństwo polskie a państwo podziemne 1939-1945" (2000 r.), "W stronę zachodzącego słońca. Życiorysy wpisane w polską historię" (2003 r.) i "Antysowiecka partyzantka i konspiracja nad Biebrzą X 1939 - VI 1941" (2004 r.). Pod jego redakcją naukową ukazały się także: "Armia Krajowa na środkowej i południowej Lubelszczyźnie i Podlasiu" (1993 r.), "Stalin a Powstanie Warszawskie" (1994 r.), wspólnie z Małgorzatą Giżejewską "Społeczeństwo białoruskie, litewskie i polskie na ziemiach północno-wschodnich II Rzeczypospolitej w latach 1939-41" (1995 r.), wspólnie z Markiem Wierzbickim "Okupacja sowiecka (1939-1941) w świetle tajnych dokumentów" (1996 r.), "Studia z dziejów okupacji sowieckiej 1939-41" (1997 r.) oraz "Problemy bandytyzmu w okupowanej Polsce w latach 1939-1947" (2003 r.). Współautor książki "Operacja Burza i Powstanie Warszawskie 1944" (2004 r.) oraz haseł "Słownika Biograficznego Europy Środkowo-Wschodniej XX wieku" (2005 r.). Był członkiem Rady Naukowej: "Ethosu", "Przeglądu Wschodniego" oraz pisma IPN "Pamięć i Sprawiedliwość"; od 1995 r. stały współpracownik i publicysta "Tygodnika Solidarność". Był członkiem Rady Historyczno-Programowej Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej oraz aktywnym działaczem Rady Klubu Historycznego im. gen. Stefana Roweckiego "Grota".
W czasie pracy na KUL wypromował kilkudziesięciu magistrów historii i 12 doktorów (seminarium doktorskie na KUL prowadził do września 2004 r.). Od 1999 r. był przewodniczącym Komisji Historycznej "Komitetu dla upamiętnienia Polaków ratujących Żydów"; w 2001 r. członkiem Rady Programowej Instytutu Dziedzictwa Narodowego i Komitetu Inicjatywy Ustawodawczej "Dobre Media - media bez przemocy". Uznany "Człowiekiem Roku 2001 r." przez redakcję "Tygodnika Solidarność". W 2001 r. nie przyjął wysokiego odznaczenia państwowego nadanego mu przez Prezydenta RP.
Mimo wcześniejszej emerytury (od 1997 r.) pracował na pół etatu w Instytucie Studiów Politycznych PAN, gdzie kierował do końca Pracownią Dziejów Ziem Wschodnich II RP i był wiceprzewodniczącym Rady Naukowej. Członek korespondent Towarzystwa Naukowego KUL. Był też członkiem Senatu i wykładowcą w Collegium Civitas. Laureat Nagrody im. Włodzimierza Pietrzaka (15.V.2002 r.). W 2002 r. Instytut Pamięci Narodowej przyznał mu nagrodę honorową i tytuł "Kustosza Pamięci Narodowej" (przez co wszedł też w skład Kapituły tej nagrody). Uznany za pokrzywdzonego w rozumieniu ustawy o IPN; dopiero latem 2004 r. zapoznał się z treścią części dokumentów SB na jego temat. Był członkiem Rady Programowej budowy Muzeum Powstania Warszawskiego. Honorowy członek "Jaworzniaków" - Związku Młodocianych Więźniów Politycznych lat 1944-1956. We wrześniu 2004 r. otrzymał honorowe obywatelstwo Jedwabnego za wkład w badaniach nad historią tego regionu.
Sygnatariusz m.in.: "Apelu Komitetu Ratowania Nauki Polskiej do społeczeństwa" (8.X.1998 r.). Był też w Komitecie Honorowym pierwszego "Dnia Papieskiego" (14 października 2001 r.) organizowanego już co roku przez Fundację "Dzieło Nowego Tysiąclecia".
Od kwietnia 1957 r. żonaty z harcerką - Marią (Marylą) Dawidowską (zm. 23 lipca 2007 r.), dyplomowaną pielęgniarką i pedagogiem, siostrą Macieja Aleksego Dawidowskiego "Alka", opisanego przez hm. Aleksandra Kamińskiego w "Kamieniach na szaniec". Doczekali się wraz z mężem 10 wnucząt (9 chłopców i 1 dziewczynki), w tym bliźniąt. Córka Anna Dorota jest psychologiem, a syn Maciej - z wykształcenia polonista - autorem licznych scenariuszy telewizyjnych i producentem, prezesem Krajowej Izby Producentów Audiowizualnych i dyrektorem artystycznym ATM Grupa.
Zmarł 16 października 2004 r. po długiej i ciężkiej chorobie. Został pochowany w rodzinnym grobowcu na warszawskich Powązkach. Pośmiertnie, decyzją władz naczelnych ZHR, nadano mu stopień harcmistrza Rzeczypospolitej (16.X.2004 r.) i Krzyż Honorowy ZHR - Semper Fidelis (15.VIII.2005 r.).
W dniu 22 lutego 2005 r. rodzina przekazała uroczyście część zbiorów archiwalnych i materiałów historycznych profesora do Archiwum Akt Nowych w Warszawie, gdzie tworzą wydzieloną kolekcję. Zbiór książek trafił do Biblioteki Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Przemyślu (10.X.2005 r.) - aktualnie Państwowej Wyższej Szkoły Wschodnioeuropejskiej. W 2005 r. ukazała się książka "Refleksje o harcerstwie i wychowaniu" (w 2006 r. II wydanie), będąca zbiorem publicystyki harcerskiej profesora. W dniu 10 marca 2007 r. w Gdańsku, po dwuletniej kampanii sztandarowej, odbyły się uroczystości nadania sztandaru i imienia hm. RP Tomasza Strzembosza dla Pomorskiej Chorągwi Harcerzy ZHR. 22 lutego 2008 r., przy okazji uroczystości związanych z objęciem Honorowego Protektoratu nad organizacjami harcerskim przez Prezydenta RP, Lech Kaczyński nadał profesorowi pośmiertnie Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski.
Opr. © Adam F. Baran
KSIAŻKI PROF. TOMASZA STRZEMBOSZA :: BIBLIOGRAFIA
- Tumult warszawski 1525 roku,[Biblioteka Tysiąclecia Rzemiosła Polskiego – 3], Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1959,
- Odbijanie i uwalnianie więźniów w Warszawie 1939–1944, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1972,
- Ludność cywilna w powstaniu warszawskim, tom 1, cz. 1–2: Pamiętniki, relacje, zeznania, (wspólnie z Marią Maniakówną i Marianem Markiem Drozdowskim), Warszawa 1974,
- Akcje zbrojne podziemnej Warszawy 1939–1944, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1978 (wydanie pierwsze), 1983 ( wydanie drugie poprawione i rozszerzone)
- Oddziały szturmowe konspiracyjnej Warszawy 1939–1944, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1979 (wydanie pierwsze), 1983 (wydanie drugie: poprawione i rozszerzone)
- Szare Szeregi jako organizacja wychowawcza, Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, NSZZ „Solidarność”, Ogólnopolski Zespół Historii Oświaty, [Zeszyt nr 6], Wydano nakładem Komisji Kultury i Oświaty Zarządu Fabrycznego NSZZ „Solidarność” w ZM „Ursus”, Warszawa 1981 (wydanie pierwsze poza cenzurą państwową), Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa 1984 (wydanie drugie,),
- Kilka refleksji o Armii Krajowej, [Zeszyty Studium Nauki Społecznej Kościoła,], Wydział Duszpasterstwa Kurii Metropolitalnej, Warszawa 1986 (poza cenzurą państwową)
- Refleksje o Polsce i podziemiu 1939–1945, „Spotkania” – Biblioteka Spotkań, brak miejsca wydania (Lublin ?) 1987 (wydanie pierwsze poza cenzurą państwową ), Agencja Omnipress, Warszawa 1990 (wydanie drugie),
- Bohaterowie „Kamieni na szaniec” w świetle dokumentów, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994 (wydanie pierwsze), 1996 (wydanie drugie),
- Saga o „Łupaszce” podpułkowniku Jerzym Dąmbrowskim (1889–1941),Oficyna Wydawnicza RYTM, Warszawa 1996,
- Rzeczpospolita podziemna. Społeczeństwo polskie a państwo podziemne 1939–1945, Wydawnictwo Krupski i S-ka, Warszawa 2000,
- W stronę zachodzącego słońca. Życiorysy wpisane w polską historię, Oficyna Wydawnicza RYTM, Warszawa 2003,
- Antysowiecka partyzantka i konspiracja nad Biebrzą X 1939 – VI 1941, Wydawnictwo „Neriton”, Warszawa 2004,
- Refleksje o harcerstwie i wychowaniu, oprac. A. F. Baran, Wydawnictwo Diecezjalne, Instytut Studiów Politycznych PAN, Sandomierz – Warszawa 2005 (wydanie pierwsze), ZHR Poznańczyk sp. z o.o., Warszawa–Poznań 2006 (wydanie drugie, poprawione i uzupełnione),
- (razem z Rafałem Wnukiem), Czerwone bagno. Konspiracja i partyzantka antysowiecka w Augustowskiem wrzesień 1939 – czerwiec 1941,Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Muzeum II Wojny Światowej, Warszawa–Gdańsk 2009,
(Opracował: Adam F. Baran)
POLECAMY UWADZE :: >>>
